रिझर्व्ह बँकेची कार्ये कोणती ?! रिझर्व बँक ऑफ इंडिया ! Functions of Reserve Bank of India

 भारतातील रिझर्व्ह बँकेची कार्ये :-   

          भारतात मध्यवर्ती बँक म्हणून रिझर्व्ह बँकेची स्थापना 1 एप्रिल 1935 मध्ये करण्यात आहे व तिचे राष्ट्रीयीकरण 1949 मध्ये करण्यात आले. भारतात देशाची एक मध्यवर्ती, सर्वोच्च, शिखर बँक म्हणून रिझर्व्ह बँक  प्रामुख्याने पुढील कार्य करते.  

1) चलन निर्मिती करणे :-  

चलन निर्मिती करण्याची मक्तेदारी रिझर्व बँकेची आहे.  
रिझर्व बँक एक रुपयाची नोट व नाणी सोडून सरकारने दिलेल्या आदेशाप्रमाणे इतर सर्व नोटा छापून पुरवठा करण्याची जबाबदारी रिझर्व्ह बँकेची आहे. उदा. 2,5,10,20,100,200,500,2000 ₹.नोटा.

( पूर्वी नोटा छापून घेण्यासाठी 1957 च्या “किमान राखीव निधी” नुसार रिझर्व्ह बँकेकडे सरकारने कमीत कमी 200 कोटी रुपये ठेव ठेवावी लागते यातील 115 कोटी सोन्याच्या स्वरूपात आणि 85 कोटी परकीय चलनाच्या स्वरूपात ठेवले जात होते. आज हा कायदा अस्तित्वात नाही.) 
Visit bansodesirvs.blogspot.com 

2) सरकारची बँक म्हणून कार्य करणे :-

रिझर्व्ह बँक सरकारची बँक म्हणून पुढील अनेक कार्य करते.

a)      सरकारचे व्यवहार, खाती, पैसा संभाळणे.

b)      सरकारची सर्व येणी वसूल करणे. उदा. व्याज, दंड, देणग्या इ.

c)       सरकारची देणी देणे. उदा. कर्मचाऱ्यांचे वेतन, पेन्शन, व्याज इ.

d)      सरकारला अल्प व दीर्घकालीन कर्ज उभारून देणे.

e)      सरकारची देशातील व विदेशातील कर्ज व त्यावरील व्याज फेडणे. विदेशात सरकारला लागणाऱ्या पैशाची सोय करणे.

f)       विदेशी सरकार व संस्था यांच्याबरोबर सरकारचा प्रतिनिधी म्हणून कार्य कारणे. (उदा. जागतिक बँक, आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी इ.)

g)      सरकारचा सल्लागार म्हणून कार्य करणे. ( उदा. आर्थिक नियोजन, परकीय चलन धोरण, व्यापारी धोरण, अंदाजपत्रक, तेजी, मंदी इ.)

h)      विविध योजना आखण्यासाठी सरकारला माहिती व आकडेवारी उपलब्ध करून देणे.

सरकारचा प्रतिनिधी म्हणून रिझर्व्ह बँक सरकारची वरील अनेक कार्ये करते, त्यामुळे रिझर्व्ह बँकेला सरकारची बँक म्हणतात.

3) व्यापारी बँकांची बँक म्हणून कार्य करणे :-

रिझर्व्ह बँक व्यापारी बँकांची बँक, मित्र, सल्लागार, मार्गदर्शक म्हणून पुढील कार्य करते.

a)      व्यापारी बँकांना परवानगी देणे.

b)      व्यापारी बँकेची खाते, राखीव निधी सांभाळणे.

c)       व्यापारी बँकांना आवश्यक तेव्हा कर्ज देणे, त्यांच्या हुंड्या पुन्हा वटवून देणे.

d)      सर्व बँकांना सतत योग्य सल्ला, मार्गदर्शन व मदत करणे. ( उदा. ठेवी स्वीकारणे, कर्ज देणे, व्याज ठरवणे, तारण घेणे, कर्जाची परतफेड )

e)      अडचणीत आलेल्या व्यापारी बँकांचा अंतिम आधार ऋणदाता म्हणून कार्य करणे.

वरील कार्यामुळे रिझर्व्ह बँकेला “व्यापारी बँकांची बँक” किंवा “व्यापारी बँकांचा अंतिम आधार ऋणदाता” असे म्हणतात.

4) पतनियंत्रण करणे :-  

व्यापारी बँकाच्या पतपैशाच्या निर्मितीवर पतनियंत्रण करण्याचे कार्य रिझर्व्ह बँकेला करावे लागते त्यासाठी पुढील दोन मार्गांचा वापर रिझर्व बँक करते.

अ)   संख्यात्मक साधने :- यात

1) बँक दर,

2) खुल्या बाजारात रोख्यांची खरेदी विक्री व

3) राखीव निधीचे प्रमाण बदलणे यांचा समावेश होतो.

आ)  गुणात्मक साधने :- यात 

1) कर्ज व तारण यातील अंतर ठरवणे,

2) ग्राहकाच्या कर्जाचे नियंत्रण,

3) आदेशाने नियंत्रण,

4) कर्जाचे नियंत्रित वाटप,

5) प्रत्यक्ष कारवाई,

6) नैतिक समजावणी व

7) प्रसिद्धी यांचा समावेश होतो.

वरील साधनांनाच पतनियंत्रणाची साधने म्हणतात.

5) परकीय चलन सांभाळणे :- 

विदेशी व्यापारात देशाला मिळालेले परकीय चलन व सोन्याचा साठा सांभाळणे. आपल्या देशाचे इतर देशातील चलनाशी असलेला दर म्हणजेच “विनिमय दर” स्थिर ठेवण्याचे कार्य रिझर्व्ह बँक करते. उदा. ₹=$, ₹=पौंड इ.

6)  विकासाची कामे करणे :-

भारतासारख्या देशात रिझर्व्ह बँक विकासाची पुढील कार्य करते.

अ)   लोकांना बँकेच्या सवयी लावणे व सुरक्षितते विषयी जागृती आणणे.

आ)  बँक कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण देणे.

इ) शेती व उद्योगाच्या विकासासाठी अप्रत्यक्ष मदत करणे ( उदा. नाबार्ड, औद्योगिक बँक तसेच आयात निर्यात बँक यांना मदत करणे.)

ई)     देशात किंमत स्थिरता टिकवणे.

Visit bansodesirvs.blogspot.com

7) निरसन गृह किंवा समाशोधन गृह सोय देणे :-प्रत्येक जिल्ह्याच्या ठिकाणी रिझर्व्ह बँक व्यापारी बँकांना खातेदारांनी चेकच्या साहाय्याने केलेले व्यवहार कागदोपत्री पूर्ण करण्यासाठी जी जागा पुरवते त्याला “निरसन गृह किंवा समाशोधन गृह” म्हणतात. या सोयीमुळे रोख पैशाचा वापर न करता बँकांना एकमेकांमधील चेकचे व्यवहार पूर्ण करण्याची सोय मिळते.

8) माहिती व आकडेवारी गोळा करून प्रसिद्ध करणे :- 

रिझर्व्ह बँक दर वर्षी देशाच्या अर्थव्यवस्थेतील शेती, उद्योग, व्यापार, आयात-निर्यात, पैशाचा पुरवठा इ. अनेक घटकांविषयी माहिती व आकडेवारी गोळा करून ती प्रसिद्ध करण्याचे कार्य करते उदा. रिझर्व्ह बँक बुलेटीन, रिझर्व्ह बँक जर्नल, तसेच संशोधन लेख प्रसिद्ध करते.

अशाप्रकारे संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचे नियंत्रण ठेवण्यासाठी भारतात रिझर्व्ह बॅंक देशाची मध्यवर्ती बँक म्हणून वरील अनेक कार्ये करते. 

bansodesirvs.blogspot.com visit bansodesirvs.blogspot.com

===================================

माझ्या यूट्यूब चैनलला अवश्य भेट द्या व चॅनल सबस्क्राईब करा. त्यासाठी पुढील लिंक क्लिक करा

                              👇

https://youtube.com/channel/UCc5P2jjXFgf2x19q1klD2yQ

==================================

धन्यवाद  🙏 From बनसोडे सर व्ही एस             

===================================

              English Translation 

Functions of Reserve Bank of India :-

         

 The Reserve Bank of India was established on 1 April 1935 as the central bank of India and was nationalized in 1949. As a central, apex, apex bank in India, the Reserve Bank primarily performs the following functions.

1) Creation of currency :-

RBI has monopoly on currency creation.

Reserve Bank Reserve Bank is responsible for printing and supplying all other notes except one rupee notes and coins as per the orders given by the government. E.g. 2,5,10,20,100,200,500,2000 ₹.Notes.

(Earlier, the government had to maintain a minimum deposit of Rs 200 crore with the Reserve Bank as per the “Minimum Reserve Fund” Act of 1957 for printing currency notes, of which Rs 115 crore was kept in the form of gold and Rs 85 crore in the form of foreign exchange. Today this Act no longer exists.)

Visit bansodeservs.blogspot.com

2) Acting as a Government Bank :-

The Reserve Bank performs the following functions as the government's bank.

a) To manage the affairs, accounts, money of the Government.

b) To collect all dues of Govt. E.g. Interest, penalty, donations etc.

c) Government debt. E.g. Employees salary, pension, interest etc.

d) Raising short and long term loans to the government.

e) Repayment of the government's domestic and foreign loans and interest thereon. Facilitating the remittance of money to the government abroad.

f) Reasons for working as a representative of the Government with foreign Governments and Institutions. (eg World Bank, International Monetary Fund etc.)

g) To act as an adviser to the Government. (eg financial planning, foreign exchange policy, trade policy, budgeting, boom, bust etc.)

h) To provide information and data to the Government for planning various schemes.

As the representative of the Government, the Reserve Bank performs many of the above functions of the Government, hence the Reserve Bank is called the Bank of the Government.

3) Acting as a bank of commercial banks :-

The Reserve Bank further functions as a bank, friend, advisor, guide to the commercial banks.

a) Permitting commercial banks.

b) Maintaining merchant bank account, reserve fund.

c) Loans to commercial banks when required, reimbursing their dues.

d) Continuously providing appropriate advice, guidance and assistance to all banks. (eg accepting deposits, granting loans, fixing interest, obtaining mortgages, repaying loans)

e) Acting as lender of last resort to distressed commercial banks.

Because of the above function RBI is called “bank of merchant banks” or “lender of last resort to merchant banks”.

4) Credit control:- 

Reserve Bank uses the following two methods to control credit creation of commercial banks.

a) Numerical Tools:- In this

1) Bank Rate,

2) Buying and selling of bonds in the open market and

3) It involves changing the amount of reserve fund.

(b) Qualitative tools:- In this

1) Determining the gap between loan and collateral,

2) Control of consumer debt,

3) Control by command,

4) Controlled disbursement of credit,

5) Direct action,

6) Moral understanding and

7) Publicity includes.

The above tools are called fall control tools.

5) Management of foreign exchange:- Management of foreign exchange and gold reserves received by the country in foreign trade. The function of the Reserve Bank is to keep the rate of our country against the currency of other countries i.e. "exchange rate" stable. E.g. ₹=$, ₹=pound etc.

6) Doing developmental work:-

In a country like India, the Reserve Bank does further developmental work.

a) To inculcate banking habits and security awareness among the people.

(b) Training of bank employees.

(e) Indirect assistance for development of agriculture and industry (e.g. assistance to NABARD, Industrial Bank and Import Export Bank.)

E)     To maintain price stability in the country.

Visit bansodeservs.blogspot.com

7) Provision of Nirasan Griha or Clearing House facility:- 

The place provided by the Reserve Bank to the commercial banks in every district for the settlement of transactions by account holders with the help of checks is called “Nirasan Griha or Clearing House”. This facility allows banks to complete check transactions between each other without the use of cash.

8) Collection and publication of information and statistics:-

Reserve Bank every year on the economy of the country in agriculture, industry, trade, import-export, money supply etc. It works to collect and publish information and statistics about many factors viz. Publishes Reserve Bank Bulletin, Reserve Bank Journal, as well as research articles.

Thus, to control the entire economy, the Reserve Bank of India performs many of the above functions as the central bank of the country.

============================

Thank you 🙏 From Bansode Sir VS

=============================